İSMAİL HAKKI BURSEVÎ
19/07/2025“Her hüner, sanat/meslek ilâhî bir feyiz ve Rahmânî özel bir tecellîdir.”
Divan şairi, mutasavvıf, müfessir İsmail Hakkı Bursevî’yi vedatının sene-i devriyesinde rahmet ve saygıyla yâd ediyoruz.
İSMAİL HAKKI BURSEVÎ (ö. 1137/1725)
1063 Zilkadesinde (Ekim 1653) bugün Bulgaristan sınırları içinde bulunan Aydos’ta doğdu. Uzun süre Bursa’da yaşadığı için Bursevî, bir süre Üsküdar’da ikamet ettiğinden Üsküdârî, Celvetiyye tarikatına mensup olduğu için Celvetî nisbelerini kullanmış, özellikle Bursevî nisbesiyle meşhur olmuştur. Tamâmü’l-feyż ve Silsilenâme-i Celvetî başta olmak üzere bazı eserlerinde hayatı hakkında bilgi veren İsmâil Hakkı’ya dair çalışmalar esas itibariyle bu bilgilere dayanır. Ancak oldukça hareketli bir hayat geçirdiğinden bu çalışmalarda yer yer eksiklik ve yanlışlıklara rastlanmaktadır. İstanbul’un Aksaray semtinde doğup büyüyen babası Mustafa Efendi, İsmâil Hakkı’nın doğumundan bir yıl evvel evi yanınca Aydos’a gidip yerleşmişti. Daha önce İstanbul’da tasavvufî çevrelerle irtibatı olduğu anlaşılan Mustafa Efendi, Aydos’ta da bu ilgisini sürdürerek Zâkirzâde Abdullah Efendi’nin halifesi sıfatıyla o sıralarda Aydos’ta irşad faaliyetinde bulunan Celvetî şeyhi Atpazarî Osman Fazlı ile yakınlık kurmuştu. Yedi yaşında annesini kaybeden İsmâil Hakkı’ya büyükannesi bakmaya başladı. Osman Fazlı Efendi’nin halifesi Ahmed Efendi’den Arapça dersleri alan İsmâil Hakkı, Osman Fazlı’nın Aydos’a uğrayan Edirne halifesi Seyyid Abdülbâki Efendi ile birlikte Edirne’ye gitti (1074/1664). Burada din ilimlerini öğrenirken bir yandan da hüsn-i hatla meşgul oldu. Osman Fazlı’nın bir halifesinden fıkıh ve kelâmla ilgili kitaplar okudu. Tahsilini tamamlayınca Abdülbâki Efendi onu İstanbul’da bulunan Osman Fazlı’nın yanına gönderdi. İsmâil Hakkı 1083 Rebîülevvelinde (Temmuz 1672) bu şeyhe intisap etti. Kendisinden kelâm ve ferâiz ilimlerini, el-Muṭavvel hâşiyesini hazırladığı sırada el-Muṭavvel’i, fıkıh usulüne dair Tenḳīḥu’l-uṣûl adlı eseri okudu. Mehmed Efendi’den tecvid ve diğer bazı hocalardan Farsça dersleri aldı. Meşhur şairlerin Farsça divanlarını ve ayrıca bazı eserleri inceledi (Tamâmü’l-feyz-II, s. 80-81). Hâfız Osman’dan hüsn-i hat meşketti. Üç yıl sonra şeyhinin izniyle Zeyrek Camii’nde halvete giren İsmâil Hakkı doksan gün süren halvetten çıkınca dervişlere hizmetle görevlendirildi. Bir süre sonra şeyhi ona kendi yerine vaaz etmesini söyledi, 1086’da da (1675) halife tayin ederek Üsküp’e gönderdi.
Beraberindeki üç dervişle birlikte Üsküp’e giden İsmâil Hakkı (Rebîülâhir 1086 / Temmuz 1675) muhtelif camilerde vaaz etmeye, isteyenlere zâhirî ilimlere dair dersler vermeye başladı. İsmâil Hakkı 1096’da (1685), IV. Mehmed’e nasihatte bulunmak üzere Edirne’de bulunan Osman Fazlı tarafından Edirne’ye çağrıldı. Şeyhinin evinde üç aya yakın bir süre misafir kaldı ve onun gözetiminde Fuṣûṣü’l-ḥikem’i okuma imkânı buldu. 1107-1108 (1695-1696) yıllarında İsmâil Hakkı, askerin moral gücünü arttırmak için II. Mustafa’nın daveti üzerine katıldığı I ve II. Avusturya seferlerinde yaralanarak Bursa’ya döndü. 1111’de (1700) hacca gitti, yedi ay kadar Mekke ve Medine’de kaldı. Hac dönüşünde Medine ile Tebük arasındaki Ulâ yakınlarında eşkıyanın baskınına uğradı, canını zor kurtardı. Esrârü’l-hac adlı eseri bu sırada kayboldu. Muharrem 1122’de (Mart 1710) ikinci defa hac niyetiyle yola çıktı. Bir ay kadar İstanbul’da kaldıktan sonra deniz yoluyla İskenderiye’ye, oradan da Kahire’ye ulaştı. Kahire’de Şeyhûniyye Medresesi bitişiğindeki Kādirî Dergâhı’na yerleşti. Şâban 1132’de (Haziran 1720) Şam dönüşü Üsküdar’a yerleşen İsmâil Hakkı’ya Damad İbrâhim Paşa bir ev hediye etti ve çeşitli ihsanlarda bulundu. Ancak İstanbul’da devlet ricâli üzerinde şeyhi ve Aziz Mahmud Hüdâyî kadar etkili olamadı. 1135’te (1723) İstanbul’dan ayrılıp Bursa’ya döndü. Kendi imkânlarıyla bir cami inşa ettirdi. Son yıllarını da irşad faaliyeti ve eser telifiyle geçiren İsmâil Hakkı 9 Zilkade 1137’de (20 Temmuz 1725) vefat etti. Kabri Tuzpazarı’nda yaptırdığı caminin kıble tarafındadır. Ölümünden üç yıl evvel yazdığı Kitâbü Nakdi’l-hâl adlı eserinde yer alan (vr. 236a) bir manzumesinin son beytindeki, “Hakkıyâ envâr-ı Hak’la pür oldu merkadi” mısraında vefatını önceden haber verdiği kabul edilir.
Eserleri:
A) Tefsir. Rûḥu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân, Ta‘lîka alâ evâili Tefsîri’l-Beyzâvî, Şerḥ ʿalâ tefsîri cüzʾi’l-aḫîr li’l-Ḳāḍi’l-Beyżâvî, Tefsîr-i Sûreti’l-Fâtiha, Tefsîru Âmene’r-Resûl, Tefsîru sûreti’l-ʿAṣr, Tefsîru Sûreti’z-Zelzele, Levâʾiḥ teteʿallaḳ bi-baʿżi’l-âyât ve’l-eḥâdîs̱, Kitâbü’l-Mirʾât li-ḥaḳāʾiḳı baʿżi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âyât. B) Tasavvuf. 1. Rûhu’l-Mesnevî (Şerhu’l-Mesnevî), Şerhu’l-Muhammediyye (Ferâhu’r-rûh), Tamâmü’l-feyż fî bâbi’r-ricâl, Silsilenâme-i Celvetiyye (Kitâbü’s-Silsileti’l-Celvetiyye), Kitâbü’l-Hitâb, Kitâbü’n-Necât, Şerh-i Usûlü’l-aşere, Tuhfe-i Recebiyye, Risâle-i Şerh-i Esmâ-i Seb‘a (Şerh-i Kelime-i Tevhîd, Kitâbü Şecereti’t-tevhîd, Kitâbü’t-Tevhîd), Risâletü’l-Hazarât, Kenz-i Mahfî, Kitâbü Hücceti’l-bâliğa, Tuhfe-i İsmâiliyye, Tuhfe-i Halîliyye, Tuhfe-i Bahriyye, Risâle-i Hüseyniyye, Sülûkü’l-mülûk (Tuhfe-i Aliyye), Tuhfe-i Hasekiyye, Kitâbü’s-Sülûk (Tuhfe-i Vesîmiyye), Şerh-i Ebyât-ı Fusûs, Tuhfe-i Atâiyye, Tuhfe-i Ömeriyye, Risâle-i Bahâiyye, Kitâbü’ş-Şecv, Mecîʾü’l-beşîr li-ecli’t-tebşîr, Vesîletü’l-merâm, Risâle-i Nefesü’r-Rahmân, Şerh-i Salavât-ı İbn Meşîş, Nuḫbetü’l-leṭâʾif, Mecmûʿatü’l-esrâr, Risâle-i Şem‘iyye, Es’iletü’s-Sahafiyye ve ecvibetü’l-Hakkıyye, Es’ile-i Şeyh Mısrî’ye Ecvibe-i İsmâil Hakkı, Kitâbü’l-Fasl fi’l-esrâr, Esrārü’l-hurûf, Risâle et-Teḥaccî fî ḥurûfi’t-teheccî, Ḥaḳāʾiḳu’l-ḥurûf, Kitâbü Zübdeti’l-makāl, Maḳālât-ı Şeyḫ İsmâʾîl Ḥaḳḳı (Mecmûʿatü’l-ḫuṭab ve’l-vâridât), Mecmûʿa, Kitâbü’n-Netîce. C) Hadis. 1. Şerḥu Nuḫbeti’l-fiker, Şerḥu’l-Ḥadîs̱i’l-erbaʿîn, Şerhu’l-Erbaîne hadîsen. D) Fıkıh ve Kelâm. Şerḥu Fıḳhi’l-Keydânî, Risâle-i Mesâili’l-fıkhiyye, Risâletü’l-Câmia li-mesâili’n-nâfia, Kitâbü’l-Fazl ve’n-nevâl, İhtiyârât, Ecvibetü’l-Hakkıyye an es’ileti’ş-Şeyh Abdirrahmân, Şerhu Şuabi’l-îmân (İstanbul 1304); Şerhu’l-kebâir (Rumûzü’l-künûz). E) Diğer Eserleri. Şerhu Mukaddimeti’l-Cezerî, Kitâbü’l-Furûḳ, Şerḥu Risâle fî âdâbi’l-münâẓara li-Taşköprîzâde, Mecâlisü’l-vaʿẓ ve’t-teẕkîr, Kitâbü’l-Ḫuṭabâʾ (Ḫaṭîbü’l-ḫuṭabâʾ), Risâle-i Gül (Risâle-i Verdiyye).
Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi
