CENGİZ AYTMATOV
10/06/2025"Her yazar bir milletin çocuğudur ve o milletin hayatını anlatmak, eserlerini kendi millî gelenek ve törelerini kaynak alarak zenginleştirmek zorundadır."
Romancı yazar Cengiz Aytmatov’u vefatının sene-i devriyesinde rahmet ve saygıyla yâd ediyoruz.
Ekrem ERDEM
Genel Başkan
CENGİZ AYTMATOV (1928-2008)
12 Aralık 1928’de Kırgızistan’ın Talas eyaletindeki Şeker köyünde doğdu. Moskova’da memur olan babası Törekul 1935’te ailesini yanına alınca ilk öğrenimine orada başladı ve Rusça’yı öğrendi. Çıkan karışıklıklar sebebiyle iki yıl sonra ailesini tekrar Şeker’e gönderen Törekul, aynı zamanda Komünist Parti’nin bir görevlisi olmasına rağmen 1937’de Stalin tarafından kurşuna dizildi, aile kayıp babanın ölümünü çok sonra öğrendi (1956). Cengiz ve dört kardeşi eğitimli bir kadın olan anneleri Nagima Hanım tarafından büyütüldü. Uzun yıllar “halk düşmanının çocuğu” damgasıyla yaşayan, bu yüzden bazı olumsuzluklarla karşılaşan Cengiz eğitimine 1938’de taşındıkları Kirovskoye’deki Rus yatılı bölge okulunda devam etti. II. Dünya Savaşı’nın en zor yılı olan 1942’de okulu bırakarak küçük yaşına rağmen köy sovyetine (kolhoz) sekreter oldu, vergi memurluğu ve Rusça öğretmenliği yaptı. Savaştan sonra ailesiyle Cambul’a taşınınca Veteriner Teknik Okulu’na girdi (1946). Burada hocalarının etkisiyle Rus klasiklerini okumaya başladı. Şiir de yazmasına rağmen bir hocasının tavsiyesiyle hikâyeye yöneldi, yazı ve çeviri çalışmaları yaptı. Yüksek öğrenimini Bişkek’teki Tarım Enstitüsü’nde tamamladı (1953). Burada okurken Pravda gazetesinde ilk hikâyesi “Gazetçi Dzyuo” çıktı (1952), bunu diğer hikâyeleri izledi. Ardından Kırgız Bilimsel Hayvan Araştırmaları Enstitüsü’nde çalışmaya başlayınca görevi gereği bütün ülkeyi gezdi. Edebiyat çalışmaları devlet politikasına uygun görüldüğü için Sovyet hükümeti tarafından Moskova’daki Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsü’ne davet edilerek iki yıl (1956-1958) çağdaş edebî kuramlarla ilgili kurslara katıldı. 1958’de Moskova Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne girdi. Aynı yılın sonunda Kruşçev’in anti-Stalinist kampanyası sırasında Sovyet Komünist Partisi’ne ve Yazarlar Birliği’ne üye kabul edildi. Kırgızca yazdığı Cemile’nin A. Dimitrieva tarafından yapılan Rusça çevirisi ilgiyle karşılandı, Louis Aragon eseri “dünyanın en güzel aşk hikâyesi” nitelemesiyle Fransızca’ya çevirince adı ülke sınırlarını aştı. Literaturniy Kırgızistan dergisinin redaktörü ve Noviy Mir ile Literaturnaya Gazeta’nın başeditörlüğünü üstlenen Aytmatov, 1960-1965 arasında Pravda’nın Orta Asya muhabirliğini yaptı. Steplerden ve Dağlardan Hikâyeler’le Lenin (1963), Elveda Gülsarı’yla Sovyet Büyük Edebiyat ödüllerini aldı (1968). 1965’te Kırgız Sinemacılar Birliği başkanı, 1967’de Sovyet Yazarlar Birliği İdare Heyeti üyesi oldu. 1969’da Taşkent’te IV. Asya-Afrika Yazarlar Birliği Toplantısı’na katılarak yeni görevler üstlendi. 1974’te Kırgız Bilimler Akademisi üyeliğine kabul edildi. 1978’de Yüksek Sovyet Prezidyumu’nca “sosyalist işçi kahramanı” olarak ödüllendirildi. Avrupa İlimler Sanat ve Edebiyat Akademisi’ne asil, Dünya İlim ve Sanat Akademisi’ne muhabir üye seçildi. 1979’da ilk uluslararası ödülü Etruriya’nın (İtalya) sahibi oldu. 1982’de Manas’ın ilk tam basımına nezaret ederek esere bir önsöz yazdı. Gün Olur Asra Bedel romanıyla Sovyet Büyük Edebiyat ödülünü ikinci defa kazanırken (1983) ortaya attığı “mankurt” kavramıyla rejime yönelttiği eleştiriler dikkat çekti. Son yıllarında Talas bölgesi milletvekilliği, Kırgızistan’ın Benelux devletleri büyükelçiliği gibi görevlerde bulundu. Belgesel çekimleri için gittiği Kazan’da rahatsızlanınca tedavi için götürüldüğü Almanya’nın Nürnberg şehrinde öldü (10 Haziran 2008). Yapılan bir törenle, 1937’de babasıyla beraber 137 aydının gizlice kurşuna dizilip gömüldüğü Bişkek’teki Ata-Beyt’te toprağa verildi.
Eserleri. Hikâye ve Roman: 1. Betme-Bet (Yüz Yüze, 1957). 2. Camiyla (Cemile, 1958). 3. Toolar Cana Talaalar Bayanı (Steplerden ve Dağlardan Hikâyeler, 1961). 4. Samançının Colu (Toprak Ana, 1962, 1963). 5. Kızıl Alma (Al Elma, 1964). 6. Canıbarım Gülsarı (Elveda Gülsarı, 1966). 7. Svidanie s Sınom (Oğulla Buluşma, 1969). 8. Ak Kemi (Beyaz Gemi, 1970). 9. Deniz Boylop Cortkon Ala Döböt (Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, 1971). 10. Atadan Kalgan Tuyak (Askerin Oğlu, 1971-1972). 11. Ete Kelgen Turnalar (Erken Gelen Turnalar / Sultanmurat, 1975-76). 12. Kılım Karıtar Bir Kün (Gün Uzar Yüzyıl Olur / Gün Olur Asra Bedel, 1980, 1981). 13. Kıyamat (Dişi Kurdun Rüyaları, 1985). 14. Ak Caan (Beyaz Yağmur, 1990). 15. Çıngıs Handın Ak Bulutu (Cengiz Han’a Küsen Bulut, 1990). 16. Plaç Pereletnoy Ptitsi (Göçmen Kuşun Çığlığı / Yıldırım Sesli Manasçı, 1990). 17. Kassandra Tamgası (Kassandra Damgası, 1995). 18. Toolor Kulaganda (Dağlar Devrildiğinde / Ebedî Nişanlı, 2007). Tiyatro: 1. Fudziyamadagı Katır Tün (Fuji Dağının Zirvesi, 1975). 2. Noç Vospominanny o Sokrate (Sokrat’ı Anma Gecesi, 2000). Hâtıra / Sohbet: Küz Basındagı Anşının Zarı (Kuz Başında Avcının Çığlığı, 1997), Kindheit in Kirgisien (Çocukluğum, Zürich 1998). Düşünce: Manas Atanın Ak Kar-Kök, Car Buyunda Bozdop Turğan Ançının İyi. Aytmatov’un eserleri başta Fransızca, Almanca ve İngilizce olmak üzere 150’den fazla dile çevrilerek defalarca basılmış, birçok hikâye ve romanı filme çekilmiştir. Yazar 1960’lı yıllardan itibaren Türkiye’de de tanınmaya başlanmış, zamanla eserlerinin tamamına yakını ve bir kısmı birkaç defa olmak üzere Türkiye Türkçesi’ne aktarılmıştır. 1977’de “Selvi Boylum Al Yazmalım” Atıf Yılmaz tarafından filme alınmıştır.
Kaynak: TDV İslâm Ansiklopedisi
